Taśma na szpuli Audio Magnetofon Szpulowy
: “Taśma na szpuli – Specyfikacje techniczne, wersje i historia magnetofonu szpulowego”
Spis treści
Wprowadzenie
Historia magnetofonu szpulowego
Specyfikacje techniczne taśm na szpuli
Typy taśm
Rozmiary szpul
Parametry techniczne taśm
Rodzaje taśm na szpuli
Materiały nośników
Typy powłok magnetycznych
Specyfikacje techniczne magnetofonów szpulowych
Kluczowe parametry techniczne
Standardy zapisu dźwięku
Głowice magnetyczne
Wersje taśm na szpuli i ich ewolucja
Wczesne wersje taśm na szpuli
Wersje konsumenckie
Wersje profesjonalne
Współczesne zastosowanie taśm szpulowych
Taśma audio do szpulowca
1. Wprowadzenie
Taśma na szpuli to nośnik dźwięku wykorzystywany w magnetofonach szpulowych. Przez dziesięciolecia była jednym z najważniejszych mediów nagrywania i odtwarzania dźwięku. Jej znaczenie dla rozwoju przemysłu muzycznego i radiowego jest nieocenione. Niniejsza praca omawia historię, specyfikacje techniczne oraz różne wersje taśm na szpuli, a także samych magnetofonów szpulowych.
2. Historia magnetofonu szpulowego
Magnetofon szpulowy, wynaleziony w latach 30. XX wieku w Niemczech, odegrał kluczową rolę w przemyśle dźwiękowym. Największym przełomem było zastosowanie taśmy magnetycznej opartej na tlenku żelaza. Powszechnie znane modele z lat 50. i 60. XX wieku, takie jak Revox, Grundig i Akai, przyczyniły się do upowszechnienia technologii w studiach nagraniowych i gospodarstwach domowych. W latach 80. magnetofony szpulowe zostały stopniowo wyparte przez kasety magnetofonowe.
3. Specyfikacje techniczne taśm na szpuli
Typy taśm
Taśmy otwarte (open reel tapes): Bez obudowy ochronnej, taśma jest widoczna na szpuli.
Taśmy zamknięte (cartridge): Znajdują się w obudowie, rzadziej używane w magnetofonach szpulowych.
Rozmiary szpul
Małe szpule (3 cale, 4 cale, 5 cali): Głównie do użytku domowego.
Średnie szpule (7 cali): Najpopularniejsze wśród amatorów oraz w zastosowaniach półprofesjonalnych.
Duże szpule (10,5 cala i więcej): Stosowane w studiach nagraniowych oraz przez profesjonalistów.
Parametry techniczne taśm
Grubość taśmy: 18, 25, 35 mikrometrów (μm) — grubsze taśmy umożliwiają dłuższą pracę.
Prędkości przesuwu: 9,5 cm/s, 19 cm/s, 38 cm/s i 76 cm/s. Wyższe prędkości zapewniają lepszą jakość dźwięku, ale skracają czas nagrania.
Długość taśmy: Zależna od rozmiaru szpuli, np. szpula 7-calowa może pomieścić do 360 metrów taśmy.
4. Rodzaje taśm na szpuli
Materiał nośnika
Papierowe (pierwsze wersje, stosowane przed 1945 rokiem).
Acetatowe (bardziej elastyczne, ale mniej trwałe).
Poliesterowe (PET) (trwałe, elastyczne, odporne na wilgoć — używane od lat 60.).
Typy powłok magnetycznych
Tlenek żelaza (Fe₂O₃): Standardowa powłoka stosowana w taśmach konsumenckich.
Dwutlenek chromu (CrO₂): Zwiększa jakość zapisu, lepsza dynamika i mniejsze szumy.
Metaliczne (MP, Metal Particle): Wysoka jakość dźwięku, rzadziej stosowane w taśmach na szpuli.
5. Specyfikacje techniczne magnetofonów szpulowych
Kluczowe parametry techniczne
Pasmo przenoszenia: Od 30 Hz do 20 kHz (w zależności od prędkości przesuwu taśmy).
Dynamika: 50–70 dB (w zależności od rodzaju taśmy i urządzenia).
Zniekształcenia harmoniczne: Zwykle poniżej 1%.
Separacja kanałów: 40–50 dB.
Standardy zapisu dźwięku
Mono (jeden kanał)
Stereo (dwa kanały)
Kwadrofonia (cztery kanały, stosowane rzadziej)
Głowice magnetyczne
Głowice nagrywające: Zapisują dźwięk na taśmie.
Głowice odtwarzające: Odbierają sygnał dźwiękowy z taśmy.
Głowice kasujące: Usuwają nagrania przed zapisem nowego dźwięku.
6. Wersje taśm na szpuli i ich ewolucja
Wczesne wersje taśm na szpuli (lata 30-50 XX wieku)
Papierowe nośniki — duża podatność na uszkodzenia.
Acetatowe nośniki — większa elastyczność, lecz podatność na pękanie.
magnetofon szpulowy
Wersje konsumenckie (lata 50-70 XX wieku)
Wprowadzenie taśm poliesterowych o wysokiej wytrzymałości.
Pojawienie się popularnych szpul 7-calowych i 10,5-calowych.
Wersje profesjonalne (lata 70-90 XX wieku)
Taśmy metaliczne, CrO₂ oraz “high output”.
Wprowadzenie taśm do profesjonalnych rejestratorów wielośladowych.
7. Współczesne zastosowanie taśm szpulowych
Studia nagraniowe: Nadal używane w niszowych produkcjach muzycznych, gdzie cenione jest ciepło dźwięku analogowego.
Kolekcjonerstwo: Magnetofony szpulowe są obecnie obiektami kolekcjonerskimi.
Remastering nagrań: Wiele starych nagrań jest odzyskiwanych i remasterowanych z taśm szpulowych.
8. Podsumowanie
Taśma na szpuli i magnetofon szpulowy stanowią ważny etap w historii dźwięku. Wprowadzenie tej technologii umożliwiło rewolucję w przemyśle muzycznym i rozrywkowym. Specyfikacje techniczne taśm i urządzeń ewoluowały przez dekady, od papierowych taśm do trwałych nośników poliesterowych z metaliczną powłoką. Chociaż obecnie taśmy na szpuli są rzadko używane w codziennym życiu, nadal znajdują zastosowanie w niszowych dziedzinach, takich jak produkcja muzyczna i kolekcjonerstwo.
Bibliografia:
Historia magnetofonów szpulowych, “Audio Technology Review” (2021).
Specyfikacje taśm szpulowych, “Audio Engineer Handbook” (2020).
9. Przegląd najważniejszych producentów taśm i magnetofonów szpulowych
9.1. Producenci taśm szpulowych
BASF (Niemcy)
Pionier w produkcji taśm magnetycznych.
Produkcja wysokiej jakości taśm na szpuli o różnej grubości i długości.
Zastosowanie zarówno w użytku domowym, jak i profesjonalnym.
AGFA (Niemcy)
Produkcja taśm głównie na potrzeby profesjonalnych studiów nagraniowych.
Opracowanie powłok o lepszej czułości magnetycznej.
Scotch / 3M (USA)
Produkcja legendarnych taśm o oznaczeniach 111, 206, 207.
3M wprowadziło taśmy o zwiększonej trwałości i odporności na wilgoć.
Ampex (USA)
Producent wysokiej klasy taśm studyjnych, które stały się standardem w przemyśle nagraniowym.
Wysoka jakość dźwięku dzięki zastosowaniu zaawansowanych powłok magnetycznych.
RTM (Recording The Masters) (Francja)
Współczesny producent taśm na szpuli, oparty na dziedzictwie AGFA i BASF.
Dziś jest to jeden z głównych dostawców taśm dla studiów nagraniowych i kolekcjonerów.
magnetofon szpulowy audio
9.2. Producenci magnetofonów szpulowych
Revox (Szwajcaria)
Modele Revox A77, B77 — uznawane za jedne z najlepszych domowych i półprofesjonalnych magnetofonów.
Wysoka jakość wykonania, łatwość serwisowania i precyzyjny dźwięk.
Akai (Japonia)
Modele GX-4000D, GX-77, GX-635D — popularne w zastosowaniach domowych.
Głowice wykonane z amorficznego szkła, co zwiększało trwałość i zmniejszało zużycie taśmy.
Teac/Tascam (Japonia)
TEAC X-1000, X-2000 — jedne z najbardziej zaawansowanych urządzeń domowych.
Tascam jako profesjonalny oddział TEAC produkował rejestratory wielośladowe (np. 38, 48, 58) stosowane w studiach nagraniowych.
Sony (Japonia)
Produkcja magnetofonów użytkowych do użytku domowego oraz rejestratorów reporterskich.
Modele Sony TC-755, TC-766 o solidnej konstrukcji i przyzwoitej jakości dźwięku.
Pioneer (Japonia)
Produkcja modeli RT-707, RT-909, które są jednymi z najczęściej kolekcjonowanych magnetofonów szpulowych.
Pioneer koncentrował się na użytku domowym, gdzie liczył się styl i estetyka.
Grundig (Niemcy)
Grundig produkował urządzenia dostępne dla konsumentów w Europie Zachodniej.
Mimo solidności wykonania, magnetofony Grundiga były mniej zaawansowane od urządzeń Revox czy Akai.
Philips (Holandia)
Philips jako jeden z pionierów w rejestracji dźwięku, choć większą rolę odegrał przy opracowaniu kaset magnetofonowych.
Studer (Szwajcaria)
Produkcja profesjonalnych magnetofonów studyjnych wykorzystywanych w największych studiach nagraniowych.
Modele Studer A80, A820, A807 to standard w profesjonalnej rejestracji muzyki.
10. Proces nagrywania i odtwarzania dźwięku
10.1. Proces nagrywania
Przesuw taśmy: Silnik napędza taśmę, która przesuwa się przez głowice nagrywające, odtwarzające i kasujące.
Zapis magnetyczny: Głowica nagrywająca przekształca sygnał elektryczny na pole magnetyczne.
Magnetyzacja taśmy: Cząsteczki na taśmie ulegają polaryzacji, zapisując dźwięk.
Kasowanie: Głowica kasująca wytwarza pole magnetyczne, które “zeruje” poprzednie nagranie, przygotowując taśmę do nowego zapisu.
11. Dlaczego dźwięk na taśmie szpulowej jest ceniony do dziś?
Ciepło dźwięku: Taśma szpulowa ma unikalną charakterystykę dźwięku, zwłaszcza nasycenie harmonicznych.
Naturalna kompresja: Przesterowanie na taśmie daje łagodny efekt kompresji, który jest ceniony w studiach nagraniowych.
Dynamika i przestrzeń: Nagrania na taśmie często są postrzegane jako bardziej “naturalne” niż cyfrowe.
12. Problemy związane z użytkowaniem taśm szpulowych
Efekt “print-through”: Zjawisko przenikania dźwięku pomiędzy zwojami taśmy.
Magnetyczne starzenie się: Z czasem właściwości magnetyczne taśmy mogą ulec pogorszeniu.
Klejenie się taśmy: W starszych taśmach acetatowych i niektórych wersjach poliestrowych pojawiają się problemy z lepiszczeniem się taśmy.
Zużycie mechaniczne: Głowice i rolki napędowe ulegają zużyciu przy częstym odtwarzaniu.
13. Konserwacja i przechowywanie taśm i magnetofonów
Przechowywanie taśm: Optymalne warunki to 18–22°C i wilgotność 40–50%.
Czyszczenie głowic i rolek: Regularne czyszczenie alkoholem izopropylowym.
Kalibracja magnetofonów: Kalibracja prądu podkładu i poziomów nagrania.
Unikanie pola magnetycznego: Taśmy powinny być trzymane z dala od urządzeń emitujących silne pole magnetyczne.
14. Przyszłość taśm szpulowych
Powrót do analogowego dźwięku: Rośnie zainteresowanie muzyką nagrywaną na taśmach szpulowych wśród artystów i entuzjastów dźwięku analogowego.
Wzrost wartości kolekcjonerskiej: Magnetofony szpulowe i taśmy stały się obiektami kolekcjonerskimi, a ich ceny na rynku wtórnym stale rosną.
15. Podsumowanie
Taśmy na szpuli i magnetofony szpulowe są trwałym dziedzictwem technologicznym. Ewolucja od pierwszych magnetofonów po współczesne zastosowania w studiach nagraniowych pokazuje, jak ważną rolę odegrała ta technologia. W erze cyfrowej taśmy nadal cieszą się popularnością wśród audiofilów i producentów muzycznych, ponieważ oferują ciepłe, naturalne brzmienie. Historia taśm szpulowych to opowieść o innowacji, trwałości i nostalgii.
16. Wpływ taśm szpulowych na przemysł muzyczny i filmowy
Taśmy szpulowe miały ogromny wpływ na przemysł muzyczny, filmowy oraz radiowy. Były kluczowym nośnikiem dźwięku w erze przedcyfrowej. Dzięki nim możliwe było wielośladowe nagrywanie, remastering oraz postprodukcja dźwięku. Oto najważniejsze aspekty ich wpływu:
16.1. Przemysł muzyczny
Rewolucja w nagrywaniu wielośladowym: Przed pojawieniem się taśm szpulowych muzycy musieli nagrywać utwory na żywo w jednym podejściu. Magnetofony wielośladowe, takie jak Studer A80 czy Tascam 38, umożliwiły nagrywanie instrumentów i wokali na osobnych ścieżkach, co pozwoliło na ich późniejszą edycję.
Efekt “ciepła” dźwięku: Muzyka nagrana na taśmie charakteryzowała się pełniejszym, cieplejszym brzmieniem. Efekt ten wynikał z nasycenia taśmy magnetycznej i łagodnej kompresji. Współcześnie wielu producentów używa emulatorów taśmowych w produkcjach cyfrowych, aby uzyskać podobny efekt.
Pojawienie się remasteringu: Dzięki taśmom szpulowym, archiwalne nagrania mogły być przenoszone do nowoczesnych formatów cyfrowych. Wiele płyt wydanych na CD lub serwisach streamingowych pochodzi z remasterowanych oryginalnych taśm szpulowych.
16.2. Przemysł filmowy i telewizyjny
Nagrywanie dźwięku na planie: Na planach filmowych taśmy szpulowe były wykorzystywane do rejestrowania dźwięku “na żywo”. Mobilne rejestratory Nagra stały się standardem w produkcji filmowej od lat 60. XX wieku.
Postprodukcja dźwięku: Dźwięk nagrany w studio mógł być montowany, dodawane były efekty dźwiękowe (Foley) i dialogi. Taśmy pozwalały na precyzyjne cięcie i synchronizację dźwięku z obrazem.
Efekty dźwiękowe (Foley): Dzięki magnetofonom szpulowym inżynierowie dźwięku mogli dodawać efekty dźwiękowe po zakończeniu nagrań. Powstawały dedykowane taśmy z efektami dźwiękowymi (np. odgłosami kroków, wiatru, deszczu) używane przez dźwiękowców na całym świecie.
16.3. Przemysł radiowy
Nagrania audycji na taśmach: Do lat 80. większość audycji radiowych była nagrywana na taśmach szpulowych. Dzięki temu można było przechowywać nagrania archiwalne i odtwarzać je wielokrotnie.
Przechowywanie nagrań: Archiwa radiowe wciąż posiadają tysiące godzin nagrań przechowywanych na taśmach. Wiele z tych nagrań jest nadal remasterowanych i udostępnianych w formie podcastów lub cyfrowych archiwów.
Efekty dźwiękowe: Radiowcy korzystali z taśm, aby tworzyć efekty dźwiękowe i jinglesy, które mogły być wielokrotnie odtwarzane podczas audycji.
17. Kolekcjonerstwo taśm i magnetofonów szpulowych
Magnetofony szpulowe oraz taśmy z nagraniami stały się obiektami kolekcjonerskimi, szczególnie wśród miłośników analogowego brzmienia oraz entuzjastów technologii retro.
17.1. Dlaczego taśmy i magnetofony są cenione?
Wartość nostalgiczna: Wiele osób dorastało z magnetofonami szpulowymi, co budzi nostalgiczne wspomnienia.
Unikalne brzmienie: Brzmienie taśm szpulowych jest ciepłe i organiczne, co przyciąga audiofilów.
Rzadkość i estetyka: Niektóre magnetofony (np. Revox B77 czy Akai GX-77) są uznawane za “dzieła sztuki technologicznej”, które przyciągają kolekcjonerów.
17.2. Najcenniejsze magnetofony szpulowe dla kolekcjonerów
Revox B77, A77 — klasyczne modele o ponadczasowym wyglądzie i solidnej konstrukcji.
Akai GX-77 — popularny “kultowy” magnetofon, który jest poszukiwany na aukcjach internetowych.
Pioneer RT-707, RT-909 — unikalne wzornictwo i niezawodna praca czynią te modele jednymi z najbardziej pożądanych.
Studer A80, A807 — profesjonalne rejestratory stosowane w studiach nagraniowych, które osiągają bardzo wysokie ceny na aukcjach.
17.3. Wartość kolekcjonerska taśm szpulowych
Nagrania live: Wysokiej jakości koncerty na taśmach szpulowych są rarytasem dla fanów muzyki.
Archiwalne audycje radiowe: Niektóre archiwalne nagrania radiowe mają dużą wartość kolekcjonerską.
Taśmy z niepublikowanymi nagraniami: Oryginalne taśmy master tape z sesji nagraniowych wielkich artystów są niezwykle cenne i poszukiwane przez fanów i kolekcjonerów.
18. Digitalizacja taśm szpulowych
Proces digitalizacji taśm szpulowych jest niezbędny, by uratować stare nagrania przed degradacją. Taśmy z lat 60. i 70. mogą ulec “stick-shed syndrome” (lepienie się warstwy magnetycznej) i wymagać specjalnej konserwacji przed digitalizacją.
18.1. Proces digitalizacji
Przygotowanie taśmy: Oczyszczenie taśmy oraz sprawdzenie jej stanu.
Przygotowanie magnetofonu: Kalibracja magnetofonu do odpowiedniej prędkości i regulacja głowic.
Nagrywanie cyfrowe: Odtwarzanie taśmy i jednoczesne nagrywanie sygnału w formacie WAV lub FLAC.
Edycja i remastering: Usunięcie szumów, korekcja dźwięku i poprawa dynamiki nagrania.
19. Technologia wskrzeszenia taśm szpulowych
Na fali zainteresowania retro, niektóre firmy zaczęły ponownie produkować taśmy szpulowe i magnetofony.
19.1. Powrót do produkcji magnetofonów
Firma Ballfinger (Niemcy) produkuje nowoczesne, luksusowe magnetofony szpulowe.
Firma Thorens zaprezentowała nowy model analogowego magnetofonu szpulowego.
20. Porównanie taśmy szpulowej z nośnikami cyfrowymi
Kryterium Taśma szpulowa Nośnik cyfrowy (CD, plik WAV/MP3)
Pasmo przenoszenia 20 Hz – 20 kHz 20 Hz – 20 kHz
Dynamika 60–70 dB 90–100 dB
Efekty kompresji Naturalna, łagodna kompresja Brak (lub sztuczna emulacja)
Trwałość 30-50 lat (przechowywanie) Nieskończona (dane cyfrowe)
Ciepło dźwięku Wysokie (naturalne harmoniczne) Brak (potrzeba emulacji)
21. Porównanie taśmy szpulowej z innymi analogowymi nośnikami dźwięku
21.1. Taśma szpulowa vs. taśma kasetowa (Compact Cassette)
Kryterium Taśma szpulowa Taśma kasetowa (Compact Cassette)
Jakość dźwięku Wysoka (profesjonalna) Średnia (amatorska)
Pasmo przenoszenia 20 Hz – 20 kHz (zależne od prędkości) 40 Hz – 15 kHz
Dynamika 60–70 dB 50–60 dB
Prędkość przesuwu 9,5 cm/s, 19 cm/s, 38 cm/s 4,76 cm/s (stała prędkość)
Czas nagrania Zależny od długości taśmy Do 90 minut (przy 2×45 min)
Trwałość nośnika 30-50 lat (przy odpowiednim przechowywaniu) Mniejsza (taśmy kasetowe mają cieńszą warstwę)
Rozmiar urządzenia Duży, ciężki magnetofon szpulowy Małe, przenośne walkmany i magnetofony
Podsumowanie: Taśmy szpulowe oferują lepszą jakość dźwięku, większe pasmo przenoszenia i większą dynamikę w porównaniu z kasetami magnetofonowymi. Kasety są bardziej kompaktowe i wygodne, ale pod względem jakości dźwięku ustępują taśmom szpulowym.
21.2. Taśma szpulowa vs. winyl (płyty gramofonowe)
Kryterium Taśma szpulowa Winyl (płyta gramofonowa)
Jakość dźwięku Wysoka, ciepłe brzmienie Ciepłe, ale podatne na trzaski i szumy
Dynamika 60–70 dB 50–60 dB
Pasmo przenoszenia 20 Hz – 20 kHz 30 Hz – 18 kHz
Odporność na zużycie Wysoka (przy dobrej konserwacji) Płyty winylowe zużywają się z czasem
Zniekształcenia Minimalne Trzaski, szumy, zniekształcenia na krawędziach
Wygoda używania Wymaga dużego urządzenia Łatwy dostęp (gramofon)
Podsumowanie: Zarówno winyl, jak i taśma szpulowa mają ciepłe, analogowe brzmienie, ale taśma ma szersze pasmo przenoszenia, lepszą dynamikę i mniejsze zniekształcenia. Winyl ma przewagę w dostępności, ponieważ płyty są łatwiejsze do odtwarzania i bardziej dostępne na rynku.
22. Często zadawane pytania o taśmy szpulowe
22.1. Jak długo można przechowywać taśmę szpulową?
Taśmy szpulowe mogą być przechowywane przez 30-50 lat, o ile są odpowiednio przechowywane (w suchym, chłodnym miejscu z kontrolowaną wilgotnością). Problemem może być “stick-shed syndrome” (lepienie się warstwy magnetycznej), który wymaga specjalistycznego “wypiekania” taśmy.
22.2. Co to jest “stick-shed syndrome”?
Jest to problem, który występuje w taśmach z powłoką na bazie tlenku żelaza, gdzie z czasem wiązania chemiczne zaczynają się rozkładać. Powoduje to odrywanie się warstwy magnetycznej, co sprawia, że taśma “przykleja się” do głowicy magnetofonu. Rozwiązaniem jest tzw. “wypiekanie taśmy” (ang. baking), gdzie taśma jest podgrzewana w niskiej temperaturze (ok. 50°C) przez kilka godzin.
22.3. Jak uniknąć degradacji taśm szpulowych?
Przechowywanie w chłodnym, suchym miejscu (18-22°C, wilgotność 40-50%).
Unikanie promieniowania UV oraz ekspozycji na światło słoneczne.
Regularne przewijanie taśm co kilka lat, aby uniknąć “print-through” (przenikania dźwięku między warstwami).
Przechowywanie w pozycji pionowej (nie poziomej) na półce.
23. Słowniczek pojęć związanych z taśmami szpulowymi
Azymut głowicy – Kąt głowicy odtwarzającej względem taśmy. Nieprawidłowe ustawienie azymutu skutkuje utratą wysokich częstotliwości.
Baking – Proces “wypiekania” taśmy w niskiej temperaturze w celu usunięcia problemu “stick-shed syndrome”.
Print-through – Zjawisko przenikania dźwięku z jednej warstwy taśmy na drugą.
Bias (prąd podkładu) – Wysokoczęstotliwościowy sygnał dodawany do dźwięku podczas nagrywania, aby zwiększyć jakość zapisu.
Headroom – Różnica między poziomem nominalnym nagrania a poziomem przesterowania taśmy.
24. Podsumowanie i wnioski
Taśma na szpuli i magnetofon szpulowy stanowią fundament rozwoju technologii nagrywania dźwięku. W ciągu XX wieku taśmy szpulowe rewolucjonizowały przemysł muzyczny, filmowy oraz radiowy. Wprowadzenie wielośladowych magnetofonów umożliwiło nagrywanie każdego instrumentu osobno, co znacząco zmieniło sposób produkcji muzyki.
Najważniejsze wnioski:
Taśma szpulowa, mimo pojawienia się cyfrowych nośników, nadal jest wykorzystywana w niszowych studiach nagraniowych i przez kolekcjonerów.
Współczesne technologie, takie jak emulatory taśm (np. w oprogramowaniu DAW), starają się naśladować unikalne brzmienie taśmy szpulowej.
Magnetofony szpulowe, takie jak Revox A77 czy Studer A80, stały się ikonami technologii nagraniowej.
25. Bibliografia i źródła
“Historia technologii audio”, Audio Engineer Review, 2021.
“Magnetofony szpulowe – konstrukcja, historia, rozwój”, J. Kowalski, Wydawnictwo Techniczne, 2019.
Strona producenta RTM (Recording The Masters) – aktualne informacje o produkcji taśm szpulowych.
“Magnetic Tape Recording”, John Watkinson, Focal Press, 2007.
Przegląd użytkowników forum audiostereo.pl – recenzje i opinie na temat magnetofonów szpulowych.
